PREWENCJA EPIDEMII OTYŁOŚCI U DZIECI.

Według WHO w Europie otyłość dotyka średnio 1/3 chłopców i co 5 dziewczynkę w wieku od 6 do 10 lat. Dane statystyczne z 2018 roku pokazały, że polskie dzieci wliczane są do najszybciej tyjących w Europie. Są to jednak dane nie do końca rzetelne i trudno stwierdzić faktyczną skalę tego problemu. Natomiast nadwaga oraz otyłość zostały zakwalifikowane jako globalna epidemia przez WHO, a choroba ta dotyka ponad 17% dzieci na całym świecie. Zbadano ponad 2000 polskich dzieci w wieku 8 lat i stwierdzono istotnie statystycznie większy odsetek dzieci z nadwagą i otyłością w 2021 roku w porównaniu z poprzednimi latami (2016, 2018). Taka informacja powinna zapalić czerwone światło i zwiększyć świadomość oraz skalę działań profilaktycznych wśród rodziców, nauczycieli, lekarzy oraz specjalistów z dziedzin medycznych. Dziecko, które jest otyłe lub ma nadwagę, ma zdecydowanie większą szansę na zostanie otyłym dorosłym. Wraz z tą chorobą u tych dzieci wzrasta ryzyko insulinooporności, miażdżycy, chorób układu sercowo-naczyniowego, stłuszczenia wątroby, rozwoju niektórych typów nowotworów oraz wielu innych. Jednak odpowiednio wczesna identyfikacja problemu oraz profilaktyka mogą skutecznie zwalczyć chorobę i przeciwdziałać jej rozwinięciu się. Kluczową rolę odgrywają tu nie tylko specjaliści, ale głównie rodzice. Jednak wiele badań pokazuje, że większość rodziców nie jest w stanie odpowiednio ocenić stanu fizycznego swego dziecka i niekiedy nie dostrzega powoli rozwijającej się nadwagi.


Do oceny rozwoju fizycznego u dzieci stosuje się głównie siatki centylowe, które oceniają wzrost i wagę dziecka proporcjonalnie do jego wieku na tle populacji. Można również zastosować wskaźnik WHR (waist-hip ratio) wyliczając stosunek obwodu talii do obwodu bioder. Może ona pomóc w ocenie typu otyłości (brzuszna czy pośladkowo-udowa). W prewencji otyłości oraz nadwagi u dzieci głównym kluczem jest odpowiednie żywienie oraz ogólna aktywność fizyczna. Odpowiednie żywienie dzieci warunkuje ich prawidłowy rozwój fizyczny, umysłowy oraz społeczny, a konsekwencje nieprawidłowych nawyków żywieniowych mogą przenieść się dalej w dorosłe życie.


Występują trzy etapy walki z otyłością: prewencja pierwotna, prewencja wtórna oraz prewencja trzeciorzędowa. Prewencja pierwotna obejmuje działania skierowane na zapobieganie powstania otyłości u dzieci poprzez oddziaływanie na środowisko dziecka (uczenie odpowiednich wzorców, nauczanie prawidłowych nawyków żywieniowych, zmiana trybu życia, programy edukacyjne prowadzone w szkołach). Wtórna prewencja, która polega na uczestniczeniu w badaniach przesiewowych oraz bilansowych, które są głównym źródłem informacji o stanie zdrowia dziecka. Umożliwiają one wczesne wykrycie nadwagi oraz otyłości u dzieci. Niestety, w 2019 roku badaniem objęto tylko nieco ponad 60% dzieci i młodzieży, porównując do ponad 90% frekwencji w 2013 roku. Natomiast prewencja trzeciorzędowa to działania, które mają na celu głównie zahamować już pojawiające się powikłania choroby lub im zapobiec.


Dlaczego dzieci są tak bardzo podatne i narażone na przejmowanie złych nawyków żywieniowych? Za nasz apetyt i chęć jedzenia odpowiadają ośrodki głodu i sytości w ośrodkowym układzie nerwowym: w podwzgórzu, układzie limbicznym, węchomózgowiu i w korze mózgu. Jedzenie stymuluje obszary mózgu biorące udział w procesie nagradzania. Ten system nagradzania jest głównym mechanizmem odpowiedzialnym za apetyt i regulację spożycia. W czasie spożywania określonych pokarmów organizm otrzymuje bodźce chemiczne, stymulujące wydzielanie określonych neurotransmiterów. Dopamina jest neuroprzekaźnikiem, który odpowiada za subiektywne odczucia przyjemności i satysfakcji towarzyszące zażywaniu substancji i wykonywaniu niektórych czynności. Jest neuroprzekaźnikiem drogi dopaminowej należącej do szlaku mezolimbicznego, warunkującym regulację zachowań motywacyjnych lub umacniających w odpowiedzi na jakiś bodziec zewnętrzny. Innymi słowy – droga ta odpowiada za chęć lub dalsze poszukiwanie określonych substancji lub wykonania pewnych czynności w odpowiedzi na dostarczoną z nich przyjemność lub satysfakcję. Jest to ważny neuroprzekaźnik, ponieważ wspiera wykonywanie powtarzanych czynności, które organizm uznaje dla nas za dobre i potrzebne do przetrwania. Niekiedy jednak dochodzi do nadprodukcji tego neuroprzekaźnika poprzez nadmierne spożywanie niektórych pokarmów, palenie papierosów (w formie odstresowania, relaksacji). Nadprodukcja dopaminy powoduje, że nasz próg tolerancji zwiększa się. Te same słodycze w małych ilościach już nie wystarczają do poskromienia apetytu i nie oddziałują już w tak pozytywny sposób. W rezultacie receptory dopaminowe posiadają wysoki prób pobudliwości i potrzebują zdecydowanie więcej neuroprzekaźnika. Badania prowadzone nad uzależnieniem oraz otyłością powiązały niską gęstość receptorów dopaminowych lub ich dysfunkcję z większą podatnością na nadużycia substancji psychoaktywnych oraz nadmiar spożywania. Natomiast kora przedczołowa jest ośrodkiem odpowiedzialnym za logiczne myślenie, planowanie, rozważanie konsekwencji, kontrolę zachowań oraz analizowanie sytuacji i zdarzeń. Jest ona jednak najmłodszą ewolucyjnie częścią mózgu i kończy swój rozwój najpóźniej, bo do około 25 roku życia. Kora przedczołowa u dzieci nie jest rozwinięta w porównaniu ze starszym ewolucyjnie systemem nagradzania w mózgu. Dlatego te części mózgowia, które odpowiadają za odczuwanie przyjemności i doznawanie różnych emocji, są znacznie bardziej rozwinięte niż część, która je kontroluje. Wiąże się to z większą podatnością u dzieci na uzależnienia.


Aby temu zapobiec, warto już od najmłodszych lat edukować dzieci w kwestiach odpowiedniego doboru produktów żywieniowych, szukania zdrowszych zamienników słodyczy, żywności wysoko przetworzonej oraz samemu dawać przykład. Dotyczy to przede wszystkim otyłości prostej, której nie towarzyszą żadne inne objawy chorobowe. Jest często uwarunkowana genetycznie, jednak tak naprawdę to czynniki środowiskowe wpływają na jej rozwój. Występuje również otyłość wtórna, która jest jednak następstwem już występujących chorób lub skutkiem przyjmowania niektórych leków i nie wynika w dużej mierze z nadmiaru energii.


Podstawowe zasady żywienia dzieci i młodzieży powinny się opierać na zaleceniach piramidy zdrowego żywienia dzieci i młodzieży lub obecnie nowszego talerza żywienia. Żywienie powinno być zbilansowane, czyli takie, które dostarcza organizmowi wszelkich potrzebnych składników odżywczych i pokrywa jego zapotrzebowanie w odpowiedzi na określoną codzienną aktywność. Piramida jest graficznym, uproszczonym przedstawieniem proporcji różnych, niezbędnych w codziennej diecie grup produktów spożywczych. Im wyższe piętro piramidy, tym mniejsza ilość i częstość spożywanych produktów z danej grupy żywności.


Według ogólnych zasad dziecko powinno spożywać 4-5 posiłków dziennie w odstępach 3-4 godzinnych. Dominującą grupę składników pokarmowych stanowią owoce oraz warzywa (co najmniej 5 porcji dziennie), które są bogate w witaminy, minerały oraz składniki antyoksydacyjne hamujące powstawanie szkodliwych wolnych rodników przyczyniających się do rozwoju wielu chorób. Produkty te są również bogate w błonnik pokarmowy. Warto jednak zwrócić uwagę, aby spożycie warzyw było większe w porównaniu z owocami, które – pomimo prozdrowotnych właściwości – zawierają spore ilości cukrów prostych. Następną w kolejności grupę w piramidzie żywienia stanowią produkty zbożowe, zwłaszcza pełnoziarniste. Do nich zaliczamy pieczywa, ryż, makarony, grube i drobne kasze. Zawierają poza węglowodanami również pewne ilości białek i tłuszczu. Produkty pełnoziarniste zawierają dużą ilość błonnika oraz ważnych witamin z grupy B, niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego. Produkty nabiałowe również są ważnym elementem zdrowej diety; są one cennym źródłem białka i tłuszczu. Są one dobrym źródłem wapnia potrzebnego do prawidłowego wzrostu. W okresie rozwoju młodego organizmu szczególnie ważne jest spożywanie pełnowartościowego białka, którego najlepszym źródłem są: mięso, ryby i jaja. Warto pamiętać, że mięso jest również źródłem najlepiej przyswajalnego żelaza. Należy wystrzegać się jednak produktów wysoko przetworzonych (konserwy mięsne, pasztety, parówki, paluszki rybne). Ryby stanowią bogate źródło kwasów tłuszczowych nienasyconych omega-3. Jajka można spożywać nawet kilka razy tygodniowo, Są one najbardziej zbliżone pod kątem składu aminokwasów do białka wzorcowego z mleka matki. Nasiona roślin strączkowe są również bogate w białko. Na samej górze piramidy znajdują się oleje roślinne oraz orzechy, Warto zastępować tłuszcze zwierzęce (zawierające głównie nasycone kwasy tłuszczowe) olejami roślinnymi, posiadającymi zdrowe wielonienasycone kwasy tłuszczowe (oliwa z oliwek, olej rzepakowy, olej z pestek winogron, olej lniany). Olej rzepakowy zawiera najkorzystniejszy skład kwasów tłuszczowych (odpowiedni stosunek omega-3 do omega-6). Również orzechy zawierają sporą ich ilość.


W codziennym żywieniu należy wystrzegać się cukru, słodyczy oraz słodkich napojów, które zawierają sporą ilość tzw. pustych kalorii głównie z sacharozy, glukozy, fruktozy oraz syropu glukozowo- fruktozowego. Pomimo wysokiej kaloryczności nie dostarczają witamin oraz minerałów. Dlatego często dzieci pomimo otyłości i nadwagi są tak naprawdę dziećmi niedożywionymi z niedoborami makroelementów oraz witamin. Warto oduczyć również dzieci dosalania potraw oraz odzwyczaić od spożywania solonych przekąsek. Sól można zastąpić odpowiednim doborem przypraw.


Również jednym z najważniejszych elementów piramidy zdrowego żywienia dzieci i młodzieży jest codzienna umiarkowana aktywność fizyczna nie tylko w szkole, ale równie poza nią. Zalecane jesta 60 minut dziennie, dlatego warto zaangażować dzieci w aktywności pozaszkolne takie, jak kluby sportowe, zajęcia taneczne, jazda na rowerze, sztuki walki itd. Odpowiednia aktywność fizyczna zwiększy metabolizm organizmu, wpłynie na dobrą kondycję fizyczną ciała oraz sprawność umysłową dziecka.


Należy mieć na uwadze, że przedstawione zasady racjonalnego żywienia dotyczą dzieci zdrowych, u których nie stwierdzono nadwagi oraz otyłości lub innych chorób. W takich sytuacjach należy skierować się do lekarza w celu dalszego postępowania. Warto zasięgnąć porady dietetyka w kwestiach żywieniowych, który po konsultacji ułoży odpowiednią dietę dopasowaną do określonego przypadku. W leczeniu choroby, jaką jest nadwaga oraz otyłość u dzieci, zalecana jest również wizyta u fizjoterapeuty, który poprowadzi pacjenta pod kątem doboru odpowiednich, bezpiecznych ćwiczeń oraz uwzględni potrzebne zabiegi manualne w przypadku dolegliwości powstałych w wyniku przeciążenia tkanek.

Literatura:

  1. https://ncez.pzh.gov.pl/dzieci-i-mlodziez/podstawowe-zasady-zdrowego-zywienia/
  2. Sosnowska­‑Bielicz E, Wrótniak J. Nawyki żywieniowe a otyłość dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym. Lubelski rocznik pedagogiczny T. XXXII – 2013.
  3. https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/otylosc-i-nadwaga-u-dzieci-coraz-wiekszy-problem-coraz-mniej-skuteczne-dzialania.html
  4. Lobstein T, Jackson-Leach R, Moodie ML, Hall KD, Gortmaker SL, Swinburn BA, James WP, Wang Y, McPherson K. Child and adolescent obesity: part of a bigger picture. Lancet. 2015 Jun.
  5. S Davids, H Lauffer, K Thoms, M Jagdhuhn, H Hirschfeld, M Domin, A Hamm, M Lotze. Increased dorsolateral prefrontal cortex activation in obese children during observation of food stimuli. International Journal of Obesity (2009) 1–11.
  6. https://unric.org/en/europe-one-in-three-children-overweight-or-obese/
  7. Ronan L, Alexander-Bloch A, Fletcher PC. Childhood Obesity, Cortical Structure, and Executive Function in Healthy Children. Cereb Cortex. 2020 Apr 14;30(4):2519-2528.
  8. https://notesfrompoland.com/2022/11/04/over-one-third-of-polish-eight-year-olds-overweight-as-obesity-rises-during-pandemic/
  9. Suligowska K, Buczny J. Obesity in Polish Children and Parents’ Perception of Their Children’s Weight Status: The Results of the SOPKARD-Junior Study. Int J Environ Res Public Health. 2022 Apr 7;19(8):4433.

BLOG

Umów się na wizytę